Hevpeyivînek bi Bedirxanî re
Ahmet Kardam ji nifşê 5-an Bedirxanî ye. Wî ev rastî piştî salan, di encama wergerandina destnivîseke ji mezinên malbatê mayî, fêr bû. Dûv re, wî li ser Bedirxan beg dest bi lêkolînek dirêj kir.
Hûn di gotinên xwe de wekî "Tirkê Spî" mezin bûm, dibêjin. Hûn heya kengê wekî Tirkekî Spî jiyan?
Kardam: Wateya têgeha "Tirkê Spî" pirseke ne zelal e. Dev ji wan nîqaşan berde, ez ê bi kurtî vebêjim, çima min xwe xist nav wê kategoriyê. Hem aliyê bavê min û hem jî aliyê diya min "Tirk" bûn, xwe tirk dizanin. Aliyê bavikê diya min "Bosnayî" bû û aliyê dayikê jî "Abhazî" bû; lê ev ne girîng bû, wan xwe "Tirk" dizanîn! Malbata min pir dewlemend bû ku li her du aliyên navînî ya Tirkiyeyê hesab bike. Diya min li Koleja Keçan a Amerîkî ya li Stenbolê xwend û her çend ji ber sedemên tenduristiyê neçar ma dev ji xwendina xwe berde jî, ew jineke xweser bû, bi Ingilîzî pir xweş diaxivî, ingilîzî dixwend. Bavê min mezunê Robert College bû; wî xwendina xwe ya zanîngehê li Chicago qedandibû. Ji bilî mîna zimanê xwe yê zikmakî axaftina bi Ingilîzî, wî hin zimanên din jî, mîna Almanî û Italyanî jî dizanî. Ew mihendisê avahîsaziyê bû; Salên xwe pey karên dewletê yên pargîdaniyên Amerîkî yên wekî Pfizer şopand. Çerxa civakî ya malbata min ji mirovên karsaz ên zana, dewlemend û di nav burokrasiya dewletê de bu pêk dihat. Em beşek ji civaka bilind a Enqereyê bûn. Em malbateke kemalîst, netewperest û CHP-yiya hişk bûn. Min xwendina xwe ya seretayî li dibistaneke taybet qedand. Min beşa yekem a xwendina navîn li Koleja Enqereyê, ya mayî û xwendina xwe ya dibistana amadeyî jî li Koleja Amerîkî ya Tarsus qedand. Min beşa aboriyê ya ODTÛ xelas kir. Derfeta min hebû ku ez mehên havînan du salên pêşîn ên zanîngehê li ingilîstanê derbas bikim.
Ne mimkûn e ku meriv bi dayîna tarîxê bersîva pirsa te, "Tu çiqas wek Tirkê Spî dijiya" bide. Tu kes nikare yekcar nasnameyeke "lixwekirî" mîna ku kirasek diguheze û nasnameyeke nû bi dest xwe, bixe. Bi taybetî, ew nikare ji avahiya zêhniyeta nasnameya xwe yekcar derkeve. Ev ezmûneke gelek salan e. Ez dikarim bêjim ku ev pêvajo xwendina min a ODTÛ, beşdarî tevgera ciwanan û civîna bi sosyalîzmê re dest pê kir. Lê ev tenê destpêk bû. Bi pênaseya hevalê min hêja Barış Unlü re, min karibû ku "Peymana Tirkbûnê" ya di hiş û hestiyên min de hatibû nixumandin, hêdî hêdî ji ser xwe bavêjim. Ji bo vê divîbû min pêvajoyeke têgîhîştinê derbas bikira. Ev pêvajo rastê salên 1990î hat. Bi vê bixwevahatinê re ez fêr bûm ku ez neviyê nifşê pêncemîn ê Bedirxanê serokê Cizîra-Botan im. Cihê Bedirxan beg di dîroka Kurd de ciheke taybet e. Ev têgîhîştina min rastê salên 2000 î tê. Dixwazim vê jî lê zêde kim: Ez ji "Tirkbûnê" derneketim, nebûm ew Kurd, Grek û hwd. Min tenê karî ji hêla derûnî ve ji têgîhîştina "Tirkbûna Spî" derbas bim. Bê vê rastiyê ez endamê malbatek bi tevahî asîmîlekirî me. Ez wekî Kurd nehatime mezin kirin, ez bi kurdî Nizanim û ne jî şêweyên tevgera Kurd bi min re heye. Ez hay jê hebûm, min çiqas hevalên xwe yên ku hêvî dikirin, yekem car rastê bi Mîrekî Kurd çendî hêvîşikestî, bûne.
Ahmet Kardam (Foça-İzmir, Gulan 2016)
Hûn çawa fêr bûn ku hûn neviyê nifşê pêncemîn ê Bedirxan Beg in?
Kardam: Di rojên destpêka 1992-an de, min ji xwişka xwe ya li Fethiyeyê dijî, zerfek mezin wek "diyariyek Sersalê" wergirt. Di hundurê zerfê de deftereke bi tîpên Erebî hatibû nivîsandin û û sînkrozekirina wê ya bi herfên Latînî hebû. Dapîra me Nazire Kardam çend sal berî mirina xwe (di nîvê duyemîn ê 1970-an de) ew diyarî spartibû wê. Dapîra me ev defter dabû xwişka min û gotibû: "Ev biyografiya dapîr û bapîrên min e, viya biparêze". Xwişka min zêdeyî 20 salan nekaribû tiştên defterê de nivîsandî bixwîne, ji ber ku bi tîpên Erebî hatibû nivîsandin. Piştî ew wê transkrîb dike û ji min re wekî diyariyek Sersalê şand. Ev defter hesabek otobiyografîk bû. Bavê dapîra min Ali Galip Paşa di 1933 de li ser jiyana xwe û rehên malbata xwe nivîsîbû. Ev mêjû demek kurt berî mirina wî ye. Ev destnivîs tenê ji 24 rûpelan pêk tê. Vê nivîsê têr kir ku hemî reh, nasname, malbat û her tiştê ku min di derbarê xwe de dizanî, hilweşîne. Min digot qey ez komûnîstek Tirk im, bi têkoşîna gelê Kurd a ji bo "mafê çarenûsê" re dilsoz im. Lêbelê, min bi vê rastiyê hîs kir ku ez Kurd, Grek, Bosnî û Abxazî me, heya mejiyê hestiyê xwe asîmîle bûme. Derdikete holê ku ez bi xwe re hevkar bûm!
Bavê dapîra min Ali Galip Paşa ji malbata Mikhael Kosses (Kose Mihal) Hadrianoi (Harmankaya) bû. Kose Mîhal di damezrandina imparatoriya Osmanî de bi Osman beg re hevkarî kiriye, yanê Bîzans bû, ango Grek bû. Ev Mihalzade Ali Galip di sala 1880 de bi keça Necip Bedirxan begê Kurd re dizewice û dibe zavayê Bedirxaniyan. Bi gotinek din, dapîra min ji aliyê bav Grek û ji aliyê dayikê ve Kurd bû. Mêrê dapîra min, Dr. her çend nekari koka Rîtamnî ya Rıfat Kardam derbixim jî, hin nîşaneyên wê hene. Bav û kalên wî di demên kevnare de ji Sûdanê hatine Kilisê. Dayika min bi xwe ji aliyekê Bosnayî bû û ji aliyekî ve jî Abhaz bû. Di malbatê de ji xeynî nijada "Tirk" her kes hebû. Tenê "ermenî" winda bû; Kêmasiya vê kêmasiyê keçek ermenî bû, Di sala 1910-an de ji dayik bûbû û ji jenosîda 1915-an xilas bû, dapîra min ew ji sêwîxanê qebûl kiribû.
Salên 1990-an serdemek ronakbîriyê bû ku tê de lêkolînên girîng li ser dîroka safîkirina xiristiyanên van axan û tirkkirina misilmanan û her weha kiryarên nediyar ên dijwar hatin kirin û weşandin. Dîroka malbata min yek ji mînakên balkêş ên vê raboriyê bû. Dewlet hêvî dikir ku her malbatek bi baldarî rabirdûya xwe paqij bike. Divê her kes xwediyê bingehek "Misilman" û "Tirk" be û zarokên xwe bi wî rengî mezin bike. Ev awayê "rehetiya" Komara Tirk a ku nû hatî damezrandin bû. Gava min dît ku aliyê bavikê min Kurd û Grek e, dapîra min Xanim Nazire û mêrê wê Dr. Rıfat, kurên wan, bavê min Galip û apê min Faruk hê sax bûn. Diya min di derheqê malbata mêrê xwe de tiştek nizanibû. Xwişka min Ekîn bihîstibû ku pismamê min Nûket bi rengek têkiliyê bi "mîrzayê Kurd ê bi navê Bedirxan" re hebû, lê wê ew tenê dizanî. Bedirxan beg kî bû, têkiliya me û wî çawa bû? Ka zavayê Bedirxaniyan Mihalzade Ali Galip Paşa? Haya wan ji van mijaran tune bû.
Ebdulrezak Bedirxan digel her du bira û du birayên xwe (1906). Rêza pêşîn, ji çepê ber bi rastê: Xezûrê wî Mihalzade Ali Galip Paşa, Abdürrezak Bedirxan û birayê wî Cemil Conk. Rêza paşîn (radiwestin) ji çepê ber bi rastê: birayê wî, Sererkan Mehmed Said Bedirxan, û birayê wî, Lîwayê Siwarî Bedirxan.
Di vê nuqteyê de, hûn dikarin hûrguliyên têkiliya xwe ya bi Bedirxan Beg re vebêjin?
Kardam: Ez ji xweseriya Mihalzade Ali Galip Paşa fêr bûm ku ez di destpêka sala 1993-an de bi Bedirxan re têkildar bûm, lê şeş salên din jî ji min re hewce kir, da ez bikarim fêr bibim ku ez neviyê nifşê pêncemîn ê Bedirxan beg bûme û cihê min di dara malbata Bedirxan de bû. Wê demê, di dema 12-ê îlonê de em bi dawîkirina penaberiya xwe ya siyasî ya li Almanya vegeriyan Tirkiyê, ji jor ve bi jina min re dest pê kir, em hewl didin ku jiyana xwe ji nû ve ava bikin. Ez dikarim demek pir hindik ji bo lêkolîna kokên xwe veqetînim. Axir, di sala 1998-an de, bi navgîniya hevalê xweyê Kurd Elhüseynî li weşanxaneya ku ez lê dixebitîm, ez gihîştim Malmîsanij, ku li Swêdê dijî û fêr bûm ku ew pirtûkekî li ser Bedirxaniya dinivîse. Pirtûka ku wî ji min re şandî şemayên dara malbatê yên Bedirxaniyan hebû. Dema ku min dara malbatê li yek ji wan dît, ku dirêjî bav û apê min bû, min ji çavên xwe bawer nekir. Li gorî vê yekê, ez neviyê nifşê pêncemîn ê Bedirxanê Mîrê Cizîra-Botan bûm!
Gava Bedirxan Beg mir, 42 zarokên wî, 21 kur û 21 keçên wî çêbûne. Ji van xortên duyemîn pîr û kal kalê min Necîb Bedirxan bû. Necib beg, ji jina wî ya bi navê Hanîfe 5 kur û 3 keçên wî hebûn. Mihalzade Ali Galip Paşa yek ji van sê keçan ya bi navê Sariye re zewicî bû, yanê zavayê Bedirxaniyan bû. Yek ji sê keçên ku ji vê zewacê hatine dinê dapîra min Nazire Kardam bû.
Ji pênc kurên Necib beg yek jê Abdürrezak Bedirxan bû û ew apê dapîra min bû (ango apê minê mezin).
Dara malbata şaxê Bedirxan a malbata Kardam.
We du cild pirtûk li ser Bedirxan, beg-a Cizîra-Botan nivîsandine, yek ji wan "Salên Berxwedan û Serhildanê" ye û ya din jî "Salên Sûrgûnê" ne. We kengê dest bi xebatek wusa kir û we kengê wê xelas kir?
Kardam: Gava ez di destpêka salên 2000-an de fêr bûm ku ez neviyê nifşê pêncemîn ê Bedirxan Beg im, min dest bi vî karî kir. Di vê navberê de, lêkolînên min xwendina berheman, ez gihandim vê encama jêrîn: Her tiştên ku li ser Bedirxan Begê hatî nivîsandin û xêzkirin li ser bingeha efsaneyan bû; belgeyek nivîskî tunebû. Wekî din, dîtinên berevajî li ser sedem û armanca berxwedan û serhildana li dijî Împaratoriya Osmanî hatine parastin. Ez gihîştim wê hizrê ku divê ev mîtos li ser piyan bên rûniştin, Ev dikare bi gihîştina belgeyên di arşîvên Osmanî de pêkwere, bi hestê ku ez deyndarê nasnameya xwe ya Kurd û Bedirxanîya me, ketim nava lêkolînan. Vê yekê hewce kir ku ez jiyana xwe ya kar biguherim û teqawît bibim. Min karibû vê yekê tenê di dawiya 2007-an de bikim. Di 2008-an de, ez ketim arşîva Osmanî û min bêtirî 800 rûpelî belge li ser Bedirxan beg dîtin, piraniya wan qet ronahiya rojê nedîtibûn. Cilda yekem di Adar 2010 de, û ya duyem jî di 2012 de hate weşandin. Vî karî bi qasî pênc salan dom kir.
Hûn dikarin vebêjin çima we di beşa bi navê "Destpêk" de ku hûn çîroka pirtûka xwe vedibêjin cihekî taybetî dan apê xweyê mezin Abdürrezak Bedirxan?
Kardam: Sedema vê yekê ya sereke tirs bû, bapîrê min Rıfat Kardam û dapîra min Nazire Kardam ji ber sedemên siyasî, rastiyên xwe yên nijad Grêk û nijad Kurdî ji hevalên xwe vedişartin. Di vî warî de ne tenê ez bê agahî û zanînê bûm, bira û pismamê min jî ji vê rastiyê bê hay bûn. Mihalzade Galip Paşa û diya wê Bedirxan Sariye li ser rastiyên rîçalên xwe hiç neaxivîne. Dapîra min kêm caran qala bavê xwe dikir. Bes digot; ew paşayekî Abdulhamîd bû. Min qet nebihîstibû ku wê qala diya xwe Sariye dikir. Navê bavê min jî Ali Galip bû. Wan navê kalikê wî li wî kiribûn; lê min qet nebihîstibû ku bavê min navê kalikê xwe bi lêv kiriye. Dapîra wî Bedirxan Sariye, di nava gotinên wî de qet tunebû. Vê rewşê destnîşan kir ku paşmaliya malbatê ne tenê mijara veşartinê bû, herwiha "çûyîna tarîtiyê" jî bû. Ji ber sedemên tên zanîn, rewşeke pir taybetî û biryareke taybetî bû. Ev rewşa veşartinê "Razek malbatî" bû. Diviya bû min lêbipirsîya û eşkere bikira. Gava ku min ne tenê li ser jiyan û tekoşîna Bedirxan beg, lê di heman demê de li ser vê "nihîna malbatê" jî lêkolîn kir, ez rastî apê xwe yê mezin Abdürrezak Bedirxan hatim.
Hîn berî mirina Bedirxan beg a di 1868 Abdurrezak beg de dewletê bi payedayîn û diyariyan her hewl dida ku malbat bi erk û rêzên cûrbecûr di bin kontrola dewletê de bigirin. Ji 1890-an dest pê dike, Abdulhamid herî zêde ji Bedirxaniyan guman dikir. Gava ku Abdürrezak Begê protokolerê Abdulhamîd ê payebilind bû, apê wî Ali Şamil Paşa di 1906-an de serfermandarê leşkerî yê aliyê Anatolyaya Stenbolê û bi wî re Mayoraredarê Stenbolê Rıdvan Paşa kuşt. Abdulhemîd bi vî boneyî Bedirxanî û hemî kesên ku bi wan re têkildar in (zava, û hwd.) an şandin zîndana Trablusê an jî sirgûnê deverên cûda kirin. Ev ji bo tevahiya malbata Bedirxan bû hilweşînek malxirabiyê. Abdulhamid vê kuştinê wekî nexşeya Bedirxan ya ku serdestiya xwe armanc dike dinirxîne. Abdürrezak Beg wekî tawanbarê dereceya yekem bi mirinê tê mehkûm kirin. Ev ceza paşê tê veguheztina zindana muebbetê. Piştî darbeya Tîrmeha 1908-an ku Abdulhamid ji ser text anî xwarê, efû hate îlan kirin, lê Abdürrezak Beg heya 1910-an li zîndana Trablusê ma. Piştî ku ew hat berdan, wî bi alîkariya karmendên balyozxaneya Rûsî, ku wî ew wekî diplomatek baş nas dikir, xwe li Rûsyayê girt. Ew di nav Kurdên Kurdistana Îranê de çalakiyên çandî û rêxistinî dike. Gava ku Şerê Cîhanê yê Yekem dest pê kir, ew bi hêzên leşkerî yên kurdên ku wî ew bi rêxistin kiribû û artêşa rûsî re ket Wanê. Plan ev bû; li herêma Botan dest bi serhildana Kurdan bike, gav bi gav wê serhildanê hetanî Dêrsimê berfireh bike, arteşa Osmanî têk bibe û wê bi zexmkirina wê ve girê bide û di bin banê Rusya çaristan de dewletek Kurdî ya serbixwe ava bike. Lêbelê, ev plan ji ber vekişîna artêşa Rûs ya ji Wanê, pêk nehat. Ew neçar cardin vedigere Rûsyayê. Bi şoreşa sosyalîst a Cotmeha 1917-an re, wî têkiliyên xwe bi dewleta Rûsyayê re qut kir û di şirîkatiya serleşkerekî Osmanî re çû Mûsilê. li wir, di 1918-an de, di 54 saliya xwe de, ji hêla karmendên Îttihat û Terakiyê ve bi jehrê tevlîhevkirina çayê ve hate kuştin. Jiyan û kariyera zavayê wî Mihalzade Ali Galip Paşa yê bi xwişka wî Sariye re zewicîye, ji ber rewşAbdürrezak Beg ser û bin dibe. Di vê navberê de êriş û reşkirinê li dijî Bedirxaniyan û Abdurrezak Begê di serdema Komarê de jî berdewam dikin. Mustafa Kemal di axaftina xwe ya navdar a 1927-an de êrişî Bedirxaniyan jî dike (Nutiqe de). Texmîna min ev e ku di destpêka sal 1930-an de, malbatê biryar da ku "bi baldarî" reh û rabirdûyê malbatê, bi awayekî veşê re, da ku zarok û neviyên wan "rehet bikin".
Kurê duyemîn ê mezinê Bedirxan Beg, Necib Bedirxan (bapîrê A. Kardam)
Gelo di şiyariya neteweyî ya Kurd de cihê Abdurrezak Begê ya di nav Bedirxaniyan de ciheke taybeti ye?
Kardam: Ez bi giranî li ser Bedirxan, Mîrê Cizîr-Botan xebitîm. Derfeta min tunebû ku ez kur û neviyên wan cuda cuda vekolînim. Min hewl da ku ez di derheqê apê xwe yê mezin Abdürrezak Beg lêkolîn bikim, ji ber sedemên ku min got. Ji ber vê yekê, min di dîroka şiyarbûna neteweyî ya Kurd de tenê kanî ez aliyên wî yên cihêreng ên ji Bedirxaniyên din berfirehtir bikim. Di mijara hişyariyê de ez hewl bidim ku tenê hin tespîtên pir gelemperî bikim.
Ya yekem, bi qasî ku ez dizanim, Abdurrezak Beg yekem Bedirxanî ye ku perwerdeyek baş dîtiye, gelek zimanên biyanî fêrbûye, weke dîplomat, welatên ewropî û Rûsya naskiriye, ji wê jî hest û têgihîştina wî ya netewî ji Bedirxaniyên din cûdatir e, lema xwestiye ku Kurd ji bin nîrê Osmanî xilas bike û dewleteke serbixwe ava bikin. Jixwe di nîvê 1890-an de dema ku ew karmendê sêyemîn ê balyozxaneya Petersbug bû, Ji bo parastinê jî xwastiye Kurdistanek serbixwe ya di bin banê Rûsyayê de pêk were.
Ya duyemîn, Abdurrezak Beg yekem Bedirxanî bû (Bi dîtina min yekem Kurd e) ku qala damezrandina tevgera serxwebûna Kurd-Ermenî ya hevpar a li dijî împaratoriya Osmanî kiriye. Di nêrîna min de ev her du taybetmendî wî ji Bedirxaniyên din cuda dike. Delîlên vê ew name û telgrafa ku di 22-ê Çiriya Paşîn 1914-an de li dij van dîtinên Aburrezak Beg di rojnameya Tanin de hatî weşandin e. Bedirxaniyên ku binê vê nameyê îmzekirin ev in: Abdurrahman, Murat Remzi, Emin Ali, Hasan Hüsnü û Mehmet Ali ne. Îmzakeran di vê nameyê de, helwesta pro-rusî ya Abdürrezak Bedirxan şermezarkirine, hewldan û qehremaniya Bedirxaniyan ya di dema şerê Rûsî-Turkî ('erê '93) û şerê Balkan de derxistine pêş. Wekî din, hin endamên malbatê di telgrafên xwe yên Bâb-ı Ali (hikûmet) de dilsoziya xwe ya bi welat û ola xwe re ragihandin û Abdürrezak Beg şermezar kirine ka çima ew çima ew derbasî sînor dibe û ala Rûsî li gundên Kurdan radike.
“Bi Sinemhan Bedirxan re, keça Celadet Bedirxan, neviyê Ahmet Kardam Bedirxan (Hewlêr, Gulan 2011).
Ma rast e ku di arşîvên Osmanî de belgeyên li ser çalakiyên siyasî yên Abdurrezak Beg têr nakin hene têrnake ku mirov bigihîje rastiya wî? Ger rast be, gelo dikare were gotin ku ev encama paqijkirina belgeyê ya bi zanebûn e?
Kardam: Dibe ku rast be, lewre belgeyên heyî pir kêm in. Lê ez ne di wê dîtinê de me ku meriv bibêje sedema vê yekê "paqijkirina belgeyê ya bi zanebûn" e. Lewre min di arşîva Osmanî de li ser Abdürrezak Bedirxan lêkolînek berfireh a belgeyê nekir. Di muayeneya xwe ya yekem a xapînok de jî, ez li 60-70 belgeyên arşîvê rast hatim. Bi lêpirsînek hûrbûr, mirov dikare bêje ku hejmara belgeyan bi hêsanî dikare 100-an jî derbas bike. Lêbelê, mimkûn e ku ev belgeyên di arşîva Osmanî de ne, dê ji bo vekolîna çalakiyên siyasî yên Abdurrezak Beg têrê nekin, ji ber ku ji bo ku lêkolînek wusa were kirin, divî mirov têkeve nava arşîvên Rusya yên Çarist. Ez bawer im dê belgeyên herî girîng li wir werin dîtin. Bi qasî ku ez dizanim, dîtin û çalakiyên siyasî yên Abdürrezak Bedirxan bi têra xwe nehatine lêkolînkirin. Dema ku ez li ser belgeyên aîdî Bedirxan Beg dixebitîm, min şopa "paqijkirina belgeya hişmend" a piçûk nedît. Ez rewşa arşîva Osmanî ya niha nizanim, lê ez difikirim ku xizmeta ji bo lêkolîneran xwerû jî yên li ser serdema 2008-2010- di arşîvan de dixebitîm bêkêmasî bû.
Ji Arşîva rojnameya yenî yaşam ê
Werger : şevger çolo
Hevpeyivînek bi Bedirxanî re: Ez paşê hîn bûm ku ez Kurd im
Yekşem, Adar 31, 2019 11:46
hatiye girtin.